SŁOWNIK GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNY

Poza Starym Miastem (nie ujęte w Słowniku GH w CL 1 i 2/09 oraz CL 1/10)

Wyjaśnienie: nazwy innych ulic i placów oraz parków i plantacji oznaczone (zob.) można znaleźć w Słowniku geogr.-hist. w numerach CL 4/03, 1 i 2/09 oraz 1/10.
Nazwy wg stanu z lat międzywojennych.

Jagiellońska, biegnie od ul. Legionów (Wałów Hetmańskich, zob.) do pl. Smolki (zob.), a z niej odgałęziają się ku Ogrodowi Jezuickiemu (zob.) dwie ważne ulice: Trzeciego Maja i Mickiewicza (obie zob.). Dawniej nosiła nazwę Jezuickiej, ponieważ kościół oo. Jezuitów wznosi się naprzeciw wlotu ul. J., po drugiej stronie Wałów. Nową nazwę, nawiązującą do historii Polski, otrzymała w r. 1871 po otrzymaniu przez Galicję autonomii jako kraj polski w ramach monarchii habsburskiej.
Ulicę J. otwierają na rogach ul. Legionów dwa gmachy bankowe, po lewej Galicyjska Kasa Oszczędności (arch. J. Zachariewicz, 1891) z monumentalną klatką schodową i salą posiedzeń. Obecnie mieści się tu muzeum etnograficzne, przeniesione z dawnego Muzeum Przemysłowego przy ul. Hetmańskiej; po prawej Bank Kredytowy (arch. F. Księżarski). Ulica J. wprowadza do lwowskiego „city”, które stanowiły ulice Trzeciego Maja, Mickiewicza, Kościuszki i kilka innych w tym rejonie.

Św. Jura pl. i stojący przy nim zespół greckokatolickiej katedry zajmują szczyt lokalnego wzgórza. Nazwa placu pochodzi od klasztoru oo. Bazylianów pw. św. Jerzego (Jura), istniejącego tu do 1817 r., kiedy został stąd usunięty, robiąc miejsce kapitule unickiej. Dzisiejszą cerkiew katedralną zbudowano w 1. połowie XVIII w. jako budowlę o charakterze podłużno-centralnym, zbliżoną do typu rzymskokatolickich kościołów barokowych, z dekoracją rokokową; naprzeciw pałac metropolity w podobnym stylu.
Przy placu J. stoją ponadto: dawny klasztor pp. Sacre Coeur ze znanym gimnazjum żeńskim, założonym w 1844 r., oraz budynek laboratorium chemicznego Politechniki.
Na placu J. odbywały się w czasach staropolskich słynne doroczne jarmarki świętojurskie. W XIX w. usunięto je na inne miejsca, a tu założono plantacje miejskie.

Kadecka została założona w pierwszych latach XX w. Pnie się ostro w górę w kierunku pd. od węzła ulic Kopernika i Wuleckiej oraz Pełczyńskiej (wszystkie zob.) aż do Szkoły Kadeckiej (stąd nazwa ulicy), otwartej w 1899 r. na gruntach tzw. Przemiarkach, położonych na krawędzi płaskowyżu, otaczającego kotlinę, w której leży Lwów. Ulicę K. założono w naturalnym jarze, opadającym od Przemiarek do potoku Wuleckiego, jednak na samej górze jest odcinek, który skręcając pod kątem prostym, dochodzi do ul. Stryjskiej.
Ulica K. posiada dość bogate rozwiązanie pierzei. Po prawej stronie, w widłach ulic K. i Wuleckiej, znajduje się remiza i warsztaty tramwajowe, a wyżej ciąg kamienic, zbudowanych w większości przed I wojną świat. – wśród nich neogotycki dom H. Śliwińskiego, gdzie mieszkał J. Piłsudski w latach 1908–11. W górnej części ulicy willa introligatora i bibliofila Semkowicza „Dom pod Książką”. Górny, poziomy odcinek ulicy ma po prawej stronie Szkołę Kadecką. Po lewej stronie ulicy K., na narożniku ul. Pełczyńskiej (zob.), stanął wielki gmach MZE, powyżej zaś ciągną się mniej więcej do połowy długości ulicy kamienice z lat 1930., w tym zespół pięciu kamienic o szlachetnej architekturze klasycyzującego modernizmu (arch. Piotr Tarnawiecki), a dalej, aż do ul. Stryjskiej, zatoka parku Stryjskiego. Po tej samej stronie istnieje równoległa odnoga ulicy K., ul. Herburtów, zabudowana eleganckimi willami; jedna z nich należała do premiera RP prof. K. Bartla.
Przed II wojną światową przemianowano ul. K. na Peowiaków, jednak nazwa ta nie przyjęła się.

Kazimierzowska, biegnie od pl. Gołuchowskich (zob.) w kierunku zach. aż do kościoła św. Anny, przed którym ul. K. rozdziela się na dwie ulice wylotowe z miasta: Gródecką i Janowską (obie zob.). Ulica K. nosiła wcześniej nazwę św. Anny, nowa nazwa została nadana r. 1871 po uzyskaniu przez Galicję autonomii.
Wzdłuż ulicy wyróżniają się kolejno po prawej stronie: dawny dom handlowy „Magnus” (uważany za pionierskie w Polsce rozwiązanie architektoniczne takiego obiektu); więzienie zwane popularnie „Brygidki” – dawny klasztor żeński z w. XVII pw. św. Brygidy, zamieniony po kasacie zakonu w r. 1785 na dom karny dla mężczyzn, rozbudowany przed poł. XIX w. (fasada została częściowo zmieniona za czasów stalinowskich). Wewnątrz znajdował się renesansowy kościół pw. św. Piotra Apostoła; na końcu szkoła św. Anny. Po lewej stronie ulicy wyróżnia się dawny hotel Astoria (obecnie nieczynny), z dwupiętrowymi loggiami.

Kopernika składa się z paru części, które w ciągu wieków i dziesięcioleci nosiły różne nazwy. Dziś zamyka się między pl. Mariackim (zob.) a rozstajami ulic Leona Sapiehy (zob.) i Tomickiego. Jest fragmentem dawnej drogi Sokolnickiej, która od XV w. biegła od Bramy Halickiej do polskiej średniowiecznej wsi Sokolniki, położonej na pd. od Lwowa. Od XVIII w. droga podzieliła się na kilka części, odcinek w obrębie miasta stał się zaś ul. Sokolnicką. Został on później podzielony jeszcze na kolejne dwa odcinki: od centrum aż pod górę Wronowskich (gdzie poźniej powstała Cytadela) – to ul. Szeroka, a dalej ul. Łazarza. Tę nazwę nadano od kościoła św. Łazarza, założonego na stoku góry w 1620 r. (architektura renesansowa) oraz domu kalek tego samego imienia (powstałego przez połączenie się trzech starszych szpitali). Wreszcie w 1871 r., po uzyskaniu przez Galicję autonomii, cała ulica aż do ul. Pełczyńskiej (zob.) – otrzymała wspólną nazwę Mikołaja Kopernika. W latach międzywojennych ostatni odcinek stał się ul. Tomickiego, a dalszy ciąg dawnej drogi Sokolnickiej, począwszy od ul. Pełczyńskiej – stał się ul. Wulecką (zob.).
Ulica K. na pierwszym odcinku od centrum posiada wielkomiejską zabudowę. Po lewej stronie wyróżnia się kamienica Mikolascha, a przez nią wejście do Pasażu Mikolascha. Obok zabytkowa apteka Mikolascha, gdzie Ignacy Łukaszewicz w 1853 r. wydestylował naftę z ropy i skonstruował lampę naftową. Dalej wznosi się wielki pałac hr. Potockich. Po prawej stronie ulicy gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Odcinek pod górą Wronowskich (później Cytadeli) rozpoczyna po lewej stronie, w otoczeniu parkowym, główna siedziba Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, dawny klasztor ss. Karmelitanek; po prawej boczne skrzydło Poczty Głównej. Powyżej znajdowała się cerkiew św. Ducha (wcześniej klasztor ss. Dominikanek), a przy niej seminarium greckokatolickie; oba obiekty nie istnieją, zbombardowane podczas II wojny światowej. Jeszcze wyżej stoją dwa pałace: ks. Sapiehów oraz hr. Bielskich (w tym mieści się od II wojny Polski Teatr Ludowy).
Ulicę K. kończy gmach przedwojennego VI Komisariatu Policji – tu początek ulic Leona Sapiehy (zob.) i Tomickiego.

29 Listopada odchodzi prostopadle od ul. Leona Sapiehy w kierunku pd., następnie przecina ul. Na Bajkach, a kończy się na linii kolejowej Lwów–Stanisławów (blisko Dworca Głównego). Powstała w ostatnich latach XIX w. i pierwotnie dochodziła do ul. Błotnej – późniejszej Dunin-Borowskich. Ulicą L., poczynając od skrzyżowania z ul. Szymonowiczów, do końca biegła linia tramwajowa. Ulica L. nie ma jednolitego charakteru, jej pierwszy odcinek do ul. Szymonowiczów zabudowany jest kamienicami, dalszy ma zabudowę mieszaną. Ulica była zamieszkana głównie przez zamożne rodziny oraz inteligencję. Na rogu ul. Szymonowiczów wyróżniała się willa rodziny Franzów, z wieżowym ryzalitem i kopułą oraz bogatym neobarokowym wystrojem.

Mickiewicza, ciągnąca się od pl. Smolki (zob.) do pl. św. Jura (zob.). Do końca XVIII w. była to droga Świętojurska, łącząca centrum miasta ze wzgórzem, będącym zakończeniem płaskowyżu, który otacza miasto, położone w dolinie. Na szczycie wzgórza założono plac o nazwie św. Jura (zob.). W 1817 r. wspomnianą drogę przebudowano na ulicę miejską, nazwaną Cesarską, ale w 1871 r. przemianowano ją (jak większość ulic Lwowa po uzyskaniu przez Galicję polskiej autonomii) na Adama Mickiewicza.
Ulica M. składa się w naszych czasach z trzech odcinków, różniących się charakterem. Pierwszy od pl. Smolki do ul. Marszałkowskiej posiada pierzeje ściśle zabudowane monumentalnymi obiektami. Po lewej stronie jest to boczne skrzydło Uniwersytetu (do I wojny światowej – Sejmu Galicyjskiego; po prawej stronie wśród kamienic wyróżnia się Kasyno Narodowe (lub Szlacheckie, popularnie zwane Kasynem Końskim, obecnie tzw. „Dom Uczonych”), o pięknej fasadzie i bogatych architektonicznie wnętrzach. Drugi odcinek, wznoszący się ku górze, ma charakter bardziej swobodny. Lewa strona to Ogród Jezuicki (zob.), ciągnący się aż do ul. Matejki. Po prawej stronie wyróżnia się pałac hr. Gołuchowskich, a na rogu ul. Zygmuntowskiej monumentalny gmach Dyrekcji PKP. Trzeci odcinek ulicy M. jest aż do pl. św. Jura ściślej zabudowany. Po lewej stronie wyróżnia się na rogu ul. Ziemiałkowskiego dom Jana Styki wraz z jego pracownią malarską.

Nabielaka, jest ulicą, która w czasie swego istnienia w dużej mierze zmieniła przebieg oraz charakter. Obecnie początek tej ulicy jest wąską uliczką, łączącą ul. św. Marii Magdaleny (boczną ul. Potockiego) z ul. Lenartowicza, a stąd dopiero zaczyna się jej właściwy bieg – linią falistą aż do ul. Issakowicza. Dawniej wyglądało to inaczej: ul. N. ciągnęła się od ul. Lenartowicza w przeciwnym kierunku i mijając ul. św. Marii Magdaleny biegła dalej prosto za tyłami szkoły Marii Magdaleny, aż do ul. Chrzanowskiej; a może nawet dalej, trasą dzisiejszej ul. Łąckiego do dzisiejszej ul. Leona Sapiehy (dawnej Nowy Świat; zob.). Natomiast po przeciwnej stronie ul. Lenartowicza zaczynały się ogrody tzw. Kastelówka (posiadłość rodziny Castellich, przybyłej z Włoch w XVII w.), ciągnące się aż do późniejszej ul. Issakowicza. Wewnętrzna droga tej posiadłości narzuciła ową falistą linię nowej ulicy N.
Obecna ul. N. składa się z trzech odcinków: pierwszy to wspomniana wąska uliczka, kolejne dwa mają odmienny charakter: szerokie, z ładną zabudową, a wszystkie kamienice posiadają zadrzewione przedogródki. Środkowym odcinkiem – od ul. Lenartowicza do węzła ulic N., Potockiego i Na Bajkach – biegnie linia tramwajowa. Przy węźle znajdowały się dwa konsulaty: ZSRR i Belgii.
Ul. N. – podobnie jak związane z nią ulice Chodkiewicza, Issakowicza – były zamieszkane głównie przez inteligencję; kamienica nr 55 należała do profesorów Politechniki.
    
Pełczyńska zamyka się między pl. Prusa a zbiegiem ulic Tomickiego i Wuleckiej (czyli dawniejszą drogą Sokolnicką). Biegnie dnem dawnej doliny potoku Wuleckiego (zob. ul. Wulecka), między górą Wronowskich (późniejszej Cytadeli) a górą Kadecką (te nazwy późniejsze) i tzw. górkami pełczyńskimi (opadającymi od Szkoły Kadeckiej). Na tym odcinku potoku istniały dwa stawy: Pełczyński (nazwa od właścicieli, rodziny mieszczańskiej Pełków) oraz Panieński, co spowodowało, że dawna droga wcinała się w górę. Dopiero po skanalizowaniu potoku i zasypaniu stawów z pocz. XX w. poprowadzono tu miejską ulicę z linią tramwajową.
Ulica P. jest zabudowana jedynie w części poza terenem, gdzie istniały stawy (wykorzystywane do celów pływackich i łyżwiarskich). Po stronie zach., między ul. Wulecką i Kadecką (zob.), znalazły się z pocz. XX w. warsztaty tramwajowe i remiza, a w latach 1930. nowoczesny gmach biurowy Miejskich Zakładów Elektrycznych. Po stronie wsch., na pl. Prusa, następuje zbieg ulicy P. z ulicami Zyblikiewicza (zob.) i św. Zofii (zob.).

Potockiego nazywała się wcześniej Krzyżowa – pochodzenie tej nazwy nie jest jasne. Nową nazwę otrzymała po zamordowaniu przez Ukraińca w 1908 r. hr. Andrzeja Potockiego, namiestnika Galicji. Ulica P. biegnie prosto od ul.Leona Sapiehy i ciągnie się poza miasto, jednak jej szczególny charakter kończy się na skrzyżowaniu z ul. Szymonowiczów. Tymi też ulicami biegnie linia tramwajowa.
Ulicę P. otwiera po lewej stronie szkoła męska im. św. Marii Magdaleny (budynek narożny z lat międzywojennych; przytykająca do niej starsza szkoła żeńska należy do ul. Leona Sapiehy – zob.). Dalej – na granicy Kastelówki (zob. ul. Nabielaka) stoi cały szereg eleganckich will i kamienic z końca XIX i 1. poł. XX wieku. Między nimi znane Gimnazjum Żeńskie im. Królowej Jadwigi. Po prawej stronie długi ciąg kamienic, wśród których wyróżnia się kamienica w formie gotyckiego zamku, własność znanego bibliofila hr. Franciszka Biesiadeckiego. Bliżej ul. Szymonowiczów stoi kościół św. Agnieszki wraz z klasztorem ss. Karmelitanek Bosych.
Na ul. P. mieszkało wiele osób i rodzin należących do elity miasta i kraju.

Sapiehy Leona, ważna i szeroka ulica, będąca osią dzielnicy Nowy Świat, i sama nosząca tę nazwę do r. 1886. W tym to roku otrzymała imię ks. Leona Sapiehy, długoletniego marszałka Sejmu Galicyjskiego oraz zasłużonego m.in. w rozbudowie kolei krajowych, w tym doprowadzenia linii do Lwowa (1861 r.). Ul. S. biegnie od ul. Kopernika aż do ul. Gródeckiej. Ulicą biegnie linia tramwajowa, m.in. do głównego dworca kolejowego.
Na początku ulicy, po jej lewej stronie, wyróżniają się gmach dawnego VI Komisariatu Policji (w czasie II wojny siedziba i więzienie NKWD, potem Gestapo, popularnie nazywany „na Łąckiego”; zob. ul. Kopernika), a nieco dalej Szkoła im. św. Marii Magdaleny (niegdyś koedukacyjna, potem, do II wojny żeńska). Prawa strona zabudowana jest szeregiem ważnych dla miasta obiektów: barokowy kościół św. Marii Magdaleny założony w r. 1600 (wraz z klasztorem dominikańskim – zob. ul. Sykstuska). Po kasacie w r. 1784 kościół zamieniono na parafialny. W okresie drugiej okupacji sowieckiej (po 1944 r.) został odebrany i zamieniony na salę koncertową, którą to funkcję pełni do dziś, a ostatnio jest udostępniany dla funkcji religijnej. Następnym monumentalnym obiektem przy ul. S. jest gmach Politechniki, wzniesiony w latach 1870. Koniec ulicy, u zbiegu z ul. Gródecką, akcentuje kościół św. Elżbiety (zamieniony ostatnio na cerkiew prawo­sławną). Przeciwna strona ul. S. zabudowana jest kamienicami.

Sykstuska biegnie od Wałów Hetmańskich (ul. Legionów) do wzgórza z dominującym tu kościołem św. Marii Magdaleny przy ul. Leona Sapiehy (zob.). Nazwa pochodzi od wybitnego lekarza z XVII w. Erazma Syksta, który miał w tym rejonie swój folwark (do r. 1871 była to droga Sykstowa lub Sykstówki). Ulica jest ściśle zabudowana i dzieli się na dwa zróżnicowane odcinki: dolny, do Poczty Gł. – płaski, z linią tramwajową; górny – wznoszący się ostro aż do kościoła i związanych z nim zabudowań dawnego klasztoru dominikanów, zamienionego przez zaborców na więzienie dla kobiet. Obok budynek Biblioteki Baworowskich, dawniej pałac tej rodziny, wcześniejsze zabudowania przy nieistniejącym pałacu ks. Czartoryskich. Po drugiej stronie ul. S. pałac Cieńskich.

Zyblikiewicza, jest jedną z tych, które wybiegają ze skrzyżowania trzech ważnych ulic miasta: Piłsudskiego, Zielonej i Z. Na drugim końcu ulica Z. dochodzi do pl. Prusa, przez który ma powiązanie z ul. Stryjską, a z nią dawniej tworzyła wspólną arterię, nosząc do r. 1886 również nazwę Stryjskiej. Nowym patronem ulicy stał się wtedy Mikołaj Zyblikiewicz, marszałek krajowy, a wcześniej prezydent Krakowa (rodem ze Starego Sambora).
Ulica Z. była ważnym ogniwem w ciągu ulic i linii tramwajowych, otaczających śródmieście Lwowa od wsch. i pd.: Czarnieckiego – pl. Cłowy – Piłsudskiego – Zyblikiewicza – pl. Prusa – Pełczyńska, z licznymi przecznicami, łączącymi z dzielnicami po tych stronach oraz wylotami z miasta.